Η παλαιότητα της καταγωγής του Ηπειρώτικου Πολυφωνικού Τραγουδιού συνάγεται από την κλίμακά του, τον φωνητικό, ομαδικό, ρητορικό χαρακτήρα, τη θεματολογία. Τα ελλείμματα επαρκούς τεκμηρίωσης για τον προσδιορισμό της παλαιότητας προσπάθησαν να καλύψουν ερευνητές που ασχολήθηκαν με το είδος, κυρίως σε Ελλάδα και Αλβανία. Πρόδρομες οι καθημάς εργασίες των Αντώνη Λάβδα και Σπύρου Περιστέρη, σημαντικές οι κατοπινές εργασίες των Samuel Baud-Bovy, Λάμπρου Λιάβα και άλλων, πιο πρόσφατη επιτομή της σχετικής έρευνας το βιβλίο του Κώστα Λώλη «Το Ηπειρώτικο Πολυφωνικό Τραγούδι». Στο τελευταίο, απαντούν ενδιαφέρουσες επιστημονικές θέσεις και υποθέσεις για τις άδηλες απαρχές του είδους, για την καταγωγή αλλά και την παλαιότητα των ρόλων του, όπως, για παράδειγμα, ότι «στα βάθη των αιώνων το πολυφωνικό τραγούδισμα ξεκινάει χωρίς ισοκράτημα». Τα ηχητικά τεκμήρια που προσκόμισε η πρώιμη δισκογράφηση του είδους (1928 Γραψιώτες, 1935 Γλυνιώτες), συγκριτικά με τις κατοπινές ηχογραφήσεις, προσφέρουν πολύτιμο υλικό στη μελέτη της σύγχρονης εξέλιξης του είδους, αναδεικνύοντας, μεταξύ άλλων, την εμφάνιση του νεότερου ρόλου (ρίχτης).
Οι προσωπικές μαρτυρίες για ένα στοιχείο που επιβίωσε για πολλά χρόνια σε συνθήκες γεωγραφικής και κοινωνικής περιθωριοποίησης, σαν ένα τραγούδι αδιάβατων συνόρων και δύσβατης ενδοχώρας, παρέχουν πολύτιμο υλικό. Από τις ζωντανές μαρτυρίες τεκμαίρεται ότι το πολυφωνικό απαντούσε παλαιότερα πιο εκτεταμένα στην Ήπειρο. Οι παιδικές μνήμες των κυράδων της Άνω Δερόπολης για τις μανάδες τους που τις κουναρούσαν στον θέρο, τραγουδώντας πολυφωνικά, συναντιούνται με τις αφηγήσεις γυναικών από τον Παρακάλαμο Ιωαννίνων που μνημονεύουν τα πολυφωνικά τραγούδια σαν τραγούδια της ομαδικής, κυρίως γυναικείας δουλειάς, πέρα φυσικά από τα τραγούδια του κύκλου της ζωής και του εθιμικού κύκλου. Οι αφηγήσεις αυτής της γενιάς μνημονεύουν ένα αλλιώτικο παρελθόν. «Παλιά αχολογούσαν οι ρεματιές, τα πλάγια, σε όλα τα χωράφια. Τώρα δεν αχάει τίποτε πια. Και τα πουλιά έχουν φύγει! Το μόνο που αχάει εδώ όπως παλιά είναι το ποτάμι» (Σωκράτης Τσιάβος, Κτίσματα, Α.Π.Τ.).
Αλλιώτικες μνήμες από τις ίδιες ρεματιές κομίζει η γενιά που πολέμησε στον εμφύλιο. «Στις ανάπαυλες της μάχης πιάναμε το τραγούδι, πολυφωνικό, με αυτά είχαμε μεγαλώσει. Θυμάμαι σαν τώρα όταν πήρα ένα τραγούδι απέδω και το συνέχισαν απέναντι, οι αντάρτες».(Γιώργος Ντότης, Δολό).
Η μοίρα της παραμεθόριας Ηπείρου, από τον Γράμμο ως την «πέρα από τον Καλαμά» Θεσπρωτία, μετεμφυλιακά είναι γνωστή. Η απομόνωση των πληθυσμών ακολουθεί το ορφάνεμα των τόπων σταδιακά προς την προσφυγιά, τα αστικά κέντρα και την εξωτερική μετανάστευση. Η ηλικιακή αλυσίδα διαρρηγνύεται, οι παραγωγικές ηλικίες μεταναστεύουν. Στην ξενιτιά είναι δύσκολο να επιβιώσει ένα τόσο κοινοτικό είδος. «Δεν έβρισκες ποιος να σου κρατήσει το ίσο. Εγώ στη Γερμανία διάλεγα όποια μηχανή έκανε θόρυβο εκεί που έπαιρνα το τραγούδι. Και τραγουδούσα με τη μηχανή να μου κρατάει μπάσο!» (Σωκράτης Τσιάβος, Κτίσματα). Ακριβώς το ίδιο βίωναν όσοι έμειναν πίσω, χρόνια μετά. «Δεν έχω με ποιον να πάρω τραγούδι στο χωριό. Κι όταν το λαχταράω, παίρνω το αμάξι, το πάω στην ανηφόρα, να μου κάνει ίσο σωστό η μηχανή και παίρνω το τραγούδι»! (Γιώργος Ντότης, Δολό, Α.Π.Τ.)
Τελείως αλλιώτικη η «μοίρα» του Η.Π.Τ. στην άλλη πλευρά των συνόρων. Το μεταπολεμικό καθεστώς της Αλβανίας, μέσα ιδιαίτερα από τη διοργάνωση του Λαογραφικού Φεστιβάλ Αργυροκάστρου, δίνει βήμα προβολής, διαμορφώνοντας ταυτόχρονα ένα πεδίο παρέμβασης στους πολυφωνικούς ομίλους. Η συγκρότηση και η λειτουργία των ομίλων, η σύνθεση, το ρεπερτόριό τους, ο τρόπος ερμηνείας, υπάγονται στη δικαιοδοσία των περιφερειακών και τοπικών υπευθύνων του καθεστώτος. Νέα τραγούδια καλούνται να εξυμνήσουν τις «κατακτήσεις» του καθεστώτος, να προβάλουν την πολιτική του, να την εξειδικεύσουν στο χώρο του πολιτισμού. Μια άλλη, εξωτερική ιεραρχία και πειθαρχία επιβάλλεται.
Την ίδια ώρα, στην Ελλαδική πλευρά των συνόρων, ο χάρτης επιβίωσης της Ηπειρώτικης πολυφωνίας σταδιακά συρρικνώνεται. Η όποια «γέφυρα» ανάμεσα στις δύο όχθες των τότε αδιάβατων συνόρων ήταν η ακρόαση πολυφωνικών τραγουδιών από τους ραδιοφωνικούς σταθμούς Αργυροκάστρου και Τιράνων που «ακούγονταν» και στην παραμεθόρια Ήπειρο. «Ακούγαμαν τραγούδια από το ράδιο, ακούγαμαν που εκεί έπαιρνε ο παρτής όλο τον στίχο μονάχος στην αρχή και μετά τον ξαναλέγαν όλοι μαζί και με ίσα και με γύρισμα κι είπαμε, έτσι να το κάνουμε κι εμείς! Έτσι θα καταλαβαίνουν και οι άλλοι τα λόγια. Το καταλάβαμε όταν αρχίσαμε να τραγουδάμε μακριά από την Ήπειρο» (Σ. Τσιάβος, Κτίσματα).
Σε πολυφωνικούς ομίλους των Κτισμάτων Πωγωνίου που ηχογραφούνται αρχικά επιτόπια από τον Σίμωνα Καρά και τη Δόμνα Σαμίου, αναγνωρίζεται η πρόδρομη προβολή του Η.Π.Τ. μακριά από τον τόπο του, με εμφανίσεις στην Αθήνα και άλλες πόλεις από το 1968 ως το 1978. Το 1984 πραγματοποιείται μετάκληση του Πολυφωνικού των Κτισμάτων στο Παρίσι όπου δισκογραφείται το «Chants Polyphoniques et Musique d’ Epire”, όπου είναι ευδιάκριτο το αποτύπωμα των ύστερων αλλαγών στον τρόπο ερμηνείας (εισαγωγή του προλογιστή) αλλά και στιχουργικά («Κλαιν΄οι πέρδικες στα πλάγια» στη θέση του παλαιότερου «Κλαιν’ οι πέτρες τα λιθάρια»). Λίγα χρόνια μετά ακολουθεί δεύτερη δισκογραφική έκδοση των Κτισμάτων, με τίτλο “Πολυφωνικό της Ηπείρου”. Στο μεταξύ, τα Ελληνοαλβανικά σύνορα έχουν ανοίξει, το “Βορειοηπειρώτικο” πολυφωνικό τραγούδι ακούγεται ζωντανά και στην Ελλάδα (Μέγαρο Μουσικής, Ζάππειο) και το 1994 εκδίδεται διπλός δίσκος βινυλίου – εξαιρετικό απάνθισμα των τότε ομίλων του με τίτλο “Πολυφωνικά Τραγούδια Βορείου Ηπείρου”.
Το 1993 ξεκινούν σεμινάρια στο Μουσείο Ελληνικών Λαϊκών Μουσικών Οργάνων “Φοίβος Ανωγειανάκης”, με πρώτο διδάσκοντα τον Βαγγέλη Κώτσου από τα Κτίσματα. Εκεί, για πρώτη φορά μυούνται στην ηπειρώτικη πολυφωνία νέοι δίχως όρους καταγωγής. Το 1996 δημιουργείται το πολυφωνικό σύνολο «Χαονία» και το 1998, οι πρωτοστάτες του Αλέξανδρος Λαμπρίδης και Αντώνης Έξαρχος ιδρύουν τη μη κερδοσκοπική «Άπειρος», εκδίδουν ομώνυμο περιοδικό αφιερωμένο στο Πολυφωνικό Τραγούδι και διοργανώνουν «Συνάντηση για την Ηπειρώτικη Πολυφωνία» στο Πολύδροσο Θεσπρωτίας. Το 1999 παίρνουν τη σκυτάλη στη διδασκαλία στα σεμινάρια του Μουσείου Λαϊκών Οργάνων και η «Άπειρος» θεσμοθετεί το Διεθνές Φεστιβάλ Πολυφωνικού Τραγουδιού, διοργανώνοντας την 1η Διεθνή Συνάντηση Πολυφωνικού Τραγουδιού σε Πωγώνι και Φιλιάτες.
Χάρτης διαδρομών της 1ης Διεθνούς Συνάντησης Πολυφωνικού Τραγουδιού (1999)
Με τη στήριξη σειράς φορέων Τοπικής Αυτοδιοίκησης της παραμεθόριας Ηπείρου και περιστασιακά του Υπουργείου Πολιτισμού, η «Άπειρος» διευρύνει διαρκώς χρονικά, θεματικά, γεωγραφικά τις καλοκαιρινές Διεθνείς Συναντήσεις, εξαπλώνοντας το ταξίδι τους σε όλη την παραμεθόρια Ήπειρο, Μακεδονία, Θεσσαλία, Κέρκυρα, Αλβανία, Βουλγαρία, Κάτω Ιταλία. Ένα πολύτροπο ταξίδι που συμπεριλαμβάνει συναυλίες, σεμινάρια, επιτόπιες καταγραφές, παρουσιάσεις, ημερίδες, δημιουργεί πλαίσιο αναθάρρησης των αυθεντικών ερμηνευτών, συχνωτισμού των ομίλων διαφορετικών λαών, γλωσσών, ειδών, περιοχών και γενεών, έλξης νεότερων ιχνηλατών, εμπλουτισμού του ανθρώπινου τοπίου. Αποφασιστικός τροφοδότης των καλοκαιρινών Συναντήσεων οι Μεγάλες Συναυλίες Πολυφωνικού Τραγουδιού που διοργανώνει η “Άπειρος” κάθε χρόνο στην Αθήνα, προβάλλοντας ευρύτατα το είδος σε νέα ακροατήρια.
Το Πολυφωνικό των Κτισμάτων στην 1η Μεγάλη Συναυλία Πολυφωνικού Τραγουδιού (2000)
Ο συχνωτισμός των ομίλων από διαφορετικές περιοχές, καταγωγές και διαδρομές δεν αφήνει ανεπηρέαστη την ερμηνεία που, συχνά εκφεύγει του τοπικού ιδιωματισμού της, ενώ η λειτουργία της συχνά περιχαρακώνεται στα εκδηλωσιακά όρια μιας αναπαραστασιακής λογικής. Από την άλλη, αυτός ο συχνωτισμός προσφέρει το ερέθισμα στους παλαιότερους να κρατήσουν ζωντανό το τραγούδι τους, να ανασύρουν και να κοινωνήσουν όλο και περισσότερα τραγούδια, να νιώσουν μέλη μιας άλλης κοινότητας πέρα από τη δική τους, στην οποία συναντιούνται οι ερμηνευτές, οι ερευνητές και οι ιχνηλάτες της λαϊκής πολυφωνίας δίχως όρια.
Η “Άπειρος” αναδιαμορφώνει διαρκώς το χαρακτήρα των δράσεών της, πορευόμενη σε ένα δρόμο που ανοίγεται βήμα βήμα. Το 2003 ιδρύει και από τότε διαρκώς εμπλουτίζει το Αρχείο Πολυφωνικού Τραγουδιού. Οι Διεθνείς Συναντήσεις μετονομάζονται σε Πολυφωνικό Καραβάνι ταξιδεύοντας τρεις εποχές κάθε χρόνο, οι Μεγάλες Συναυλίες σε Μεγάλες Γιορτές, όπου διαρκώς πληθαίνουν και πλέον υπερτερούν οι νεότεροι όμιλοι και το εκδηλωσιακό πλαίσιο δίνει τη θέση του στα συμμετοχικά γλέντια στους ίδιους τους τόπους, σε μια διαρκή επανανακάλυψη της τοπικότητας, στους παλιούς ή τους νέους κοινούς τόπους μιας υπό διαμόρφωση Κοινότητας Πολυφωνίας.
Παράλληλα, όλο και πληθαίνουν νέοι όμιλοι, νέοι φορείς που διοργανώνουν σεμινάρια και εκδηλώσεις. Στην Αθήνα δραστηριοποιείται διαχρονικά, δυναμικά και πολύτροπα το «Πολυφωνικό της Ηπείρου» (Β. Κώτσου). Στα Ιωάννινα το 2003 δημιουργείται το «Ήνορο», σχήμα με διακεκριμένη διαδρομή και δισκογραφία. Καθοριστική, επίσης, η ενεργοποίηση των φορέων της Ηπειρώτικης Αποδημίας που αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες, με διοργάνωση σεμιναρίων και εκδηλώσεων. Επιστέγαση αυτής της δυναμικής, η δημιουργία Εργαστηρίου Η.Π.Τ. από την Πανηπειρωτική Συνομοσπονδία Ελλάδας (2012).
Οι Βαγγέλης Κώτσου, Κώστας Λώλης, Αλέξανδρος Λαμπρίδης όλα αυτά τα χρόνια, διδάσκουν σε σεμινάρια. Σειρά παλαιότερων μαθητών τους δοκιμάζουν κατά καιρούς τη διδασκαλία – ανάμεσά τους οι Νότα Καλτσούνη, Αλέξανδρος Τσιμέκας, Βιβή Κανελλάτου, Στάθης Πολύζος, Μιχάλης Ζάμπας, Αρετή Μίγγου, Παυλίνα Κωνσταντοπούλου. Οι Αντώνης Έξαρχος, Μαρία Τσουκαλά, Αλίκη Γκανά πλαισιώνουν τον Αλέξανδρο Λαμπρίδη στα σεμινάρια του Πολυφωνικού Καραβανιού.
Στη Θεσσαλονίκη δημιουργούνται δύο γυναικεία πολυφωνικά σχήματα – «Διώνη» και «Πλειάδες» – με τη συμμετοχή και μουσικολόγων του είδους, προβάλλοντας το είδος μέσω της συμμετοχής σε συναυλίες, θεατρικές παραστάσεις, κινηματογραφικές ταινίες. Το πολυφωνικό διασκευασμένο περιέχεται και στο ρεπερτόριο μουσικών συγκροτημάτων από άλλα ηχοχρώματα στην Ελλάδα (π.χ. «VIC») καθώς και φωνητικών συνόλων στο εξωτερικό («ΚΙΤΚΑ» στην Καλιφόρνια, «TRIO TZANΕ» στο Παρίσι). Οι διαδρομές του είδους προς το εξωτερικό που ξεκίνησαν με τα Κτίσματα στο Παρίσι, συνεχίστηκαν από τα σχήματα «Πωγώνι», Χειμάρρα, «Πολυφωνικό της Ηπείρου», «Χαονία», «Ήνορο» κ.ά.
Η συνάντηση του Η.Π.Τ. με την έντεχνη δημιουργία έχει ως πρωτοπόρο τον Θανάση Παπακωνσταντίνου και ως συνεχιστές τους «Χαΐνηδες». Η πρώτη ερμηνεία πολυφωνικού σε θεατρική παράσταση ήταν το 1998 στη «Φόνισσα» σε σκηνοθεσία Χατζάκη. Η πρώτη ακρόαση πολυφωνικού σε κινηματογραφική ταινία – το 1971, στην «Αναπαράσταση» του Θόδωρου Αγγελόπουλου.
Μέσω της συμμετοχής των Δήμων Δελβινακίου και Πωγωνίου σε ευρωπαϊκά προγράμματα, δημιουργείται και εξοπλίζεται στα Κτίσματα «Κέντρο Πολυφωνικού Τραγουδιού». Εμπλουτίζεται η αυτοτελής δισκογραφική έκδοση νεότερων πολυφωνικών σχημάτων («Ήνορο», «Πλειάδες», Αετόπετρα). Διαρκής είναι η ενεργοποίηση στον χώρο των αποδήμων της ελληνικής μειονότητας της Αλβανίας, με σειρά ομίλων και με σταθμούς τη διοργάνωση του «Βορειοηπειρωτικού Φόρουμ» στο Ζάππειο (2006), την ίδρυση του Βορειοηπειρωτικού Λαογραφικού Συλλόγου «Χάονες» (2013) και τη σύσταση πολυφωνικών σχημάτων σε σειρά συλλόγων. Εδώ και λίγα χρόνια, το Ηπειρώτικο Πολυφωνικό Τραγούδι συναντήθηκε και με τους αποκαλούμενους «κοινωνικούς χώρους», σε αυτοδιαχειριζόμενες πολιτιστικές πρωτοβουλίες, όπως επίσης και σε συναυλίες αλληλεγγύης, νεολαιίστικα, αντιφασιστικά φεστιβάλ.
Το ιστορικό των τελευταίων χρόνων, με απαρχή την ίδρυση του Πολυφωνικού Καραβανιού και την πανσπερμία όσων ακολούθησαν, αναδεικνύει τον πλούτο και την ποικιλία των εγχειρημάτων στο χώρο του Ηπειρώτικου Πολυφωνικού Τραγουδιού που συμβάλλουν στη διεύρυνση του χάρτη των πυρήνων του στο αστικό περιβάλλον, στη διεύρυνση του ακροατηρίου του, των ποικιλότροπων συνταξιδιωτών του. Το Πολυφωνικό Τραγούδι από τα όρια, τα μεθόρια και τα υπερόρια του χάρτη και της Ιστορίας μπήκε στις πόλεις και η Πολυφωνία, προσπερνώντας την επαπειλούμενη ήττα της από τον χρόνο και την εγκατάλειψη, δοκιμάζει ένα …ήτα (Πολη–φωνία) που νομιμοποιεί μια αισιοδοξία για το μέλλον της, όσο περισσότερο εδράζεται στο συλλογικό ήθος και τη νοοτροπία, ενισχύοντας το κοινοτικό χαρακτήρα της στο νέο κοινωνικό της περιβάλλον. Το Πολυφωνικό Τραγούδι δεν αφορά μόνο τη συλλογική μνήμη και τη ζώσα έκφραση πληθυσμών με γηγενή σχέση μαζί του, αλλά και τη συλλογική έκφραση νέων συλλογικοτήτων, διαμορφώνοντας στοιχείο κοινότητας. Μια Κοινότητα Πολυφωνίας χωρίς όρια που αφορά, με όλο και περισσότερους τρόπους, όλο και περισσότερους ερμηνευτές, ερευνητές, συνταξιδιώτες!
Με πρωτοβουλία του Πολυφωνικού Καραβανιού και ανταπόκριση σειράς άλλων εγχειρημάτων, η άτυπη αλλά ζώσα κοινότητα Πολυφωνικού Τραγουδιού συναντιέται ήδη στον επόμενο μεγάλο της σταθμό – τη θεσμοθέτηση της Παγκόσμιας Ημέρας Πολυφωνικού Τραγουδιού που με απαρχή το 2016 θα γιορτάζεται με τοπικά αυτοοργανωμένες εκδηλώσεις, κάθε 14 Μαΐου σε σειρά πόλεων της Ελλάδας και άλλων χωρών
Από τον δεύτερο εορτασμό της "Ημέρας Πολυφωνικού Τραγουδιού" (2017)
σημείωση: τo κείμενο είναι απόσπασμα από τον φάκελο εγγραφής του Ηπειρώτικου Πολυφωνικού Τραγουδιού στο Εθνικό Ευετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς και συντάχθηκαν από τον "κυραντζή" του Πολυφωνικού Καραβανιού Αλέξανδρο Λαμπρίδη